Kleszcze mimo swoich niewielkich rozmiarów są bardzo niebezpieczne dla ludzi i zwierząt, ponieważ przenoszą szereg groźnych chorób. Jak zapobiec ukąszeniu przez kleszcza? Co robić, jeśli po spacerze zauważysz kleszcza wbitego w skórę? Kiedy bezpiecznie można wyjąć kleszcza w domu, a kiedy wskazana jest pomoc specjalisty? Sprawdź, co warto wiedzieć o kleszczach, aby skutecznie się przed nimi
Kleszcze jeszcze kilkanaście lat temu zamieszkiwały przede wszystkim region Mazur i Warmii. Obecnie obszar częstszego występowania rozszerza się na pas najbardziej zalesionych terenów wschodnich i południowych (Podlasie, Lubelszczyzna, Podkarpacie, Małopolska i Śląsk), gdzie odnotowuje się też najwięcej przypadków zachorowań na choroby przenoszone przez kleszcze.
Niestety, na pozostałych obszarach Polski również nie możemy czuć się bezpiecznie – zachorowania na boreliozę i kleszczowe zapalenie mózgu odnotowuje się w całym kraju, nawet w tych rejonach, gdzie kleszcze występują stosunkowo rzadko.
Czy kleszcze można spotkać w mieście?
Na te pajęczaki można się natknąć nawet w dużych miastach, np. wychodząc z psem na osiedlowy skwerek. Kleszczy spodziewać się można w miejskich parkach i laskach. Ich inwazja i wydłużenie sezonu żerowania to jeden z efektów globalnego ocieplenia, które objawia się u nas wzrostem średniej rocznej temperatury, wczesnym pojawieniem się wiosny i późnym nadejściem mrozów. Warto więc zabezpieczyć się przed kleszczami nie tylko przed wyjazdem na urlop – poznając ich zwyczaje, sposoby obrony przed nimi i możliwe objawy zakażenia.
Kiedy zaczyna się sezon na kleszcze?
Sezon na kleszcze zaczyna się, gdy temperatura osiąga 5–7°C, a kończy się dopiero wraz z pierwszymi przymrozkami, najczęściej w listopadzie. Gdy temperatura spada poniżej 4°C, kleszcze chowają się w ściółce i przesypiają niekorzystne warunki. Jednak gdy zima jest łagodna, tak jak w tym roku, mogą budzić się wyjątkowo wcześnie, już w lutym.
Najbardziej aktywne są w maju i czerwcu, drugi okres aktywności następuje we wrześniu i w październiku – kleszcze lubią, gdy jest ciepło i wilgotno. W ciągu dnia natomiast szczyt ich aktywności przypada na godziny od pierwszej rosy do południa, a wieczorem – od godziny 16 do zmroku.
Jak wyglądają kleszcze?
Tylko dorosłe osobniki są stosunkowo dobrze widoczne. Kleszcz w stadium larwy ma 0,5 mm średnicy i jest jasnobrązowy, niemal w odcieniu skóry, w stadium nimfy natomiast jest niewiele większy od ziarnka piasku (1,5 mm). Kleszcze rozpoznają ofiarę dzięki zapachowi potu, wyczuwają też dwutlenek węgla zawarty w wydychanym powietrzu oraz zmianę temperatury (gdy ofiara rzuca cień) i wibracje towarzyszące przemieszczaniu się.
Gdzie kleszcze czekają na ofiarę?
Kleszcze nie spadają z drzew; bytują w trawie, krzewach i niskich zaroślach, mogą po nich wspiąć się do wysokości maksymalnie 100–150 cm, na wysokość preferowanego żywiciela. Gdy przechodzi potencjalny żywiciel, przyczepiają się do sierści lub ubrania, po czym szukają na jego ciele miejsca, gdzie jest wilgotno, zacisznie i ciepło, i dopiero wbijają się w skórę, by ssać krew.
Ofiara nie czuje ukąszenia, bo kleszcz wraz ze śliną wprowadza substancję o właściwościach znieczulających. Ssie krew na zmianę ze wstrzykiwaniem śliny, która zapobiega krzepnięciu krwi i może zawierać chorobotwórcze bakterie i wirusy.
Czy da się uniknąć ukąszenia przez kleszcza?
Najlepiej wybrać się w teren około południa, w miarę możliwości zakrywając ciało strojem z długimi rękawami i nogawkami (nogawki schować w skarpetki), na głowę założyć czapkę z daszkiem lub kapelusz.
Ubranie, szczególnie wyloty rękawów i nogawek oraz odsłonięte fragmenty skóry (z wyjątkiem twarzy) spryskajmy odstraszającym kleszcze repelentem, np. zawierającym dietylotoluamid (DEET) lub lepiej ikarydynę, który poprzez receptory insektów i pajęczaków działa odstraszająco, zniechęcając do lądowania na powierzchni skóry.
Można się posmarować olejkiem eterycznym – odstraszająco działają goździkowy, cytronelowy, olejek z drzewa herbacianego, tymiankowy, szałwiowy, jednak ich skuteczność jest ograniczona.
Warto sprawdzić, jak długo chroni dany preparat i na dłuższą wyprawę zabrać go ze sobą. Higiena także jest rodzajem ochrony, kleszcz bowiem lgnie do spoconego ciała.
Nie używajmy jednak perfum i pachnących kosmetyków, bo niektóre zapachy działają jak wabiki (szczególnie wanilia i kokos).
Warto na co dzień dbać o dietę bogatą w witaminy z grupy B, które zmieniają zapach potu na mniej przyjemny dla kleszczy (zawierają je m.in. wątróbka, kasza gryczana, nasiona słonecznika, groch, orzechy, jaja, otręby pszenne, mleko, drożdże, produkty z pełnego ziarna).
Jak chronić się przed kleszczami podczas spaceru?
Unikajmy zapuszczania się w krzaki i wysokie trawy, najlepiej chodzić środkiem ścieżek. Sprawdzajmy co jakiś czas, czy nie mamy kleszcza na ubraniu (będzie lepiej widoczny na jasnym materiale).
W razie potrzeby powtórzmy aplikację repelentu.
Gdzie szukać kleszcza?
Po spacerze należy jak najszybciej zdjąć i obejrzeć ubranie, także na lewej stronie, a znalezione kleszcze – zniszczyć (spalić albo zgnieść, ale nie bezpośrednio palcami, a np. przez papier).
Trzeba też od razu dokładnie obejrzeć całe ciało, szczególną uwagę zwracając na miejsca w fałdach skóry, w zgięciach stawów, pod pachami, w okolicach genitaliów, za uszami, we włosach.
Kleszcza, który wbił się w skórę, należy natychmiast usunąć, używając pęsety lub specjalistycznych przyrządów (czas jest ważny – im dłużej kleszcz tkwi w skórze, tym większe ryzyko zakażenia boreliozą).
Jak usunąć kleszcza?
Kleszcza należy chwycić jak najbliżej skóry i pewnym ruchem wyciągnąć do góry (nie trzeba wykręcać). Miejsce ukąszenia zdezynfekujmy środkiem dezynfekującym lub alkoholem 70%.
Uwaga! Kleszcza nie wolno niczym smarować ani wyciskać! Efektem takich działań jest to, że kleszcz wypluwa ślinę i zawartość układu pokarmowego do rany, a wtedy przenikają do niej wszystkie drobnoustroje.
Czy szybkie usunięcie kleszcza pozwoli uniknąć zakażenia?
Nie ma żadnej gwarancji, że wyjęcie kleszcza wkrótce po ukąszeniu pozwoli uniknąć zakażenia – nigdy nie wiadomo na pewno, od jak dawna kleszcz żeruje. Jeśli w śliniankach kleszcz ma wirusy KZM, to zwykle przekazuje je natychmiast, tuż po naruszeniu ciągłości skóry.
Krętki boreliozy zwykle bytują w jelitach, więc od ukąszenia do przedostania się ich do ślinianek mija kilkanaście godzin, jednak jeśli kleszcz w danym stadium już żerował i tylko chce ukończyć posiłek – one również będą już w śliniankach. Dlatego miejsce po ukąszeniu należy obserwować przez kilka następnych tygodni.
Jeśli wokół ukąszenia pojawi się rumień, obrzęk, wysypka lub wystąpią objawy podobne do grypy (pogorszenie samopoczucia, uczucie zmęczenia, bóle głowy, stawów, nudności lub wymioty, gorączka, powiększenie węzłów chłonnych), należy niezwłocznie udać się do lekarza, gdyż może to świadczyć o rozwijającym się zakażeniu.
Jakie choroby przenoszą kleszcze?
Gatunków kleszczy przenoszących choroby oraz chorób odkleszczowych jest dużo, a cały czas odkrywane są nowe.
Badając występujące na terenie Polski kleszcze, odkryto, że przenoszą one bakterie i wirusy wywołujące ludzką anaplazmozę granulocytarną, tularemię, babeszjozę, neoehrlichiozę i riketsjozy.
Choroby te, przebiegające z wysoką gorączką, dreszczami, biegunką, nudnościami, bólami głowy, bólami stawów i mięśni, wysypką, niekiedy zaburzeniami świadomości, zwykle wymagające hospitalizacji, są u nas wciąż rzadko diagnozowane. Rocznie zgłaszanych jest zaledwie kilka przypadków. Największe realnie jest ryzyko zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) i boreliozę.
Szczepienie przeciw KZM - co warto o nim wiedzieć?
Odporność dają dwie dawki podane w ciągu 3 miesięcy, potem potrzebna jest dawka przypominająca: pierwsza 5–12 miesięcy po drugiej dawce, następna po 3 latach, kolejne co 3–5 lat.
Serię najlepiej zacząć zimą lub wczesną wiosną (już dwie pierwsze dawki dają odporność na cały sezon). Jeśli zaczynamy szczepienie wiosną, można zaszczepić się według schematu przyspieszonego: druga dawka 14 dni po pierwszej i dalej już według schematu podstawowego.
Jeśli u osoby niezaszczepionej dojdzie do zakażenia, leczenie jest tylko objawowe. Przeciw boreliozie nie można się zaszczepić, natomiast można ją skutecznie leczyć antybiotykami.
Uwaga! Zachorowanie na boreliozę nie daje odporności na całe życie, ukąszenie przez zakażonego kleszcza może prowadzić do ponownego zakażenia.
Jeśli zaczynamy szczepienie wiosną, można zaszczepić się według schematu przyspieszonego: druga dawka 14 dni po pierwszej i dalej już według schematu podstawowego.
